Dr. Skerdi Zahaj
Psikolog klinik/Psikoterapist
Çfarë është trauma psikologjike? Çfarë do të thotë që të përballesh më një traumë psikologjike? Sa herë keni menduar që jeta juaj është e qetë dhe kuptimplotë kur papritur ka ndodhur diçka që e ka ndryshuar krejtësisht trajektoren e saj? Në darkë ju jeni shumë të lumtur dhe shkoni që të flini gjumë. Kur zgjoheni në mëngjes, asgjë nuk është më njesoj si më parë. Ka rënë tërmet dhe kanë humbur jetën shumë njerëz të dashur për ju. Ka filluar pandemia dhe papritur jeni prekur nga Covid-19 në gjendje kritike për jetën. Nje i afërm i juaj ka bërë aksident me makinë dhe ka vdekur ne çast. Vajza fillon t’ju rrëfejë se ka qenë viktimë e abuzimit seksual në shkollë.
Pasi ndodh një traumë psikologjike si ato të përshkruara më sipër mund të ndjeni që nuk keni kontroll mbi trupin tuaj dhe në mjedisin rreth jush. Do të ndjeheni të frikësuar, jeta juaj nuk do t’ju duket më e sigurt dhe fillon që të humbasë kuptimin. Trauma psikologjike mund të lerë gjurmë të forta në ndjenjat, mendimet, marrëdhëniet, sjelljet, qëndrimet, ëndrrat dhe shpresat tuaja.
Për fat të keq, shumica prej nesh do të përjetojnë trauma psikologjike gjatë trajektores së jetës. Gjatë ngjarjes traumatike por edhe më pas është shumë e zakonshme që të ndiheni të frikësuar, të shokuar, të trembur, të mpirë, të mbushur me ndjenja faji dhe turpi, të inatosur dhe të vetmuar. Për fat të mire, me kalimin e kohës shumica e njerëzve përmirësohen dhe i përballojnë vetë pasojat e traumës psikologjike. Ne, si qenie njerëzore, jemi resilient! Por, një pjesë e madhe e njerëzve që përballen me ngjarje traumatike, mund të vuajnë për një kohë të gjatë dhe do të zhvillojnë PTSD (Çrregullimi i stresit pas traumës). PTSD është një reagim i zakonshëm pas përjetimit të ngjarjeve traumatike dhe shfaqet përmes simptomave të ndryshme siç janë; (1) simptomat e ripërjetimit të traumës, (2) simptomat e shmangies së stimujve që lidhen me traumën, (3) simptomat e nxitjes së lartë, ankthit dhe vigjilencës së shtuar dhe (4) simptomat e mendimeve negative dhe uljes së humorit.
Ripërjetimi i traumës nënkupton që kujtimet e ngjarjes traumatike rikthehen vazhdimisht në mendjen tuaj. Këto kujtime mund të vijnë si fotografi/blice gjatë ditës ose si makthe/tmerre në gjumë gjatë natës. Kujtimet traumatike mund të shfaqen përmes të gjitha shqisave: mund të kujtoni imazhe, zhurma të caktuara, aroma, shije apo ndjesi trupore që lidhen me traumën psikologjike. Gjthashtu, emocionet e ngjarjes traumatike mund te ripërjetohen dhe mund të duket sikur ngjarja po ndodh përsëri. Për shembull, mund të ndjeni rrahje të shpejta zemre, mund të filloni që të qani në mënyrë të papritur ose të ndjeni gjendje ankthi të forta apo luhatje humori që nuk i shpjegoni dot me ndodhitë jetësore aktuale.
Një nga reagimet e zakonshme për t’u përballur me vuajtjen emocionale ose dhimbjen fizike është shmangia. Duke qenë se kujtimi i ngjarjes traumatike sjell shumë vuajtje dhe dhimbje, ju mund ta gjeni veten duke u përpjekur që të shmangni çdo stimul që lidhet me traumën. Për shembull, ju nuk doni që të flisni për traumën me të tjerët, ju filloni që të shmangni disa njerëz ose vende të caktuara që mund t’ju rikujtojnë traumën. Disa njerëz e kanë aq aktive shmangien sa nuk kujtojnë shumë elementë të rëndësishëm të ngjarjes traumatike. Gjithashtu, shmangia mund të ndikojë aq shumë tek ju sa të ndjeheni të mpirë, të izoluar dhe pa dëshirë për t’u lidhur emocionalisht me njerëzit që ju rrethojnë.
Pas një ngjarje traumatike është shumë e zakonshme që mund të ndjeheni në gjendje ankthi, të shqetësuar dhe sikur jeni mbi gjëmba. Mund të ndjeni vështirësi që të flini gjumë apo që të përqëndroheni në shkollë ose në punë. Gjithashtu mund të ndjeni vështirësi që të kontrolloni inatin, zemërimin dhe të ndjeheni vazhdimisht të irrituar. Një nga reagimet e tjera shumë të shpeshta si pasojë e traumës psikologjike është rritja e vigjilencës duke kontrolluar vazhdimisht në mjedis për kërcënime të mundshme.
Trauma psikologjike ka një ndikim shumë të fortë në mënyrën sesi mendoni për veten, për të tjerët dhe për botën. Ju mund të filloni që të fajësoni veten për atë që ka ndodhur edhe pse nuk keni patur asnjë faj. Gjithashtu, mund të filloni të rikujtoni pjesë të caktuara të traumës dhe të mendoni “po sikur …” ose “ah sikur …”. Shumë njerëz pas ngjarjeve traumatike përjetojnë gjendje depresive dhe humbje të besimit tek vetja.
Çrregullimi i stresit pas traumës shkaktohet nga ekspozimi/përjetimi/vëzhgimi i ngjarjeve traumatike por gjithashtu janë disa faktorë që mund t’ju mbrojnë nga zhvillimi i PTSD. Psikologët kanë zbuluar që individët që kanë nivelet e larta të mbështetjes sociale janë më të mbrojtur ndaj zhvillimit të PTSD. Nëse ju keni njerëz me të cilët mund të ndani përjetimet e ngjarjes traumatike dhe mund t’ju ndihmojnë që të gjeni kuptim në atë që ka ndodhur, jeni shumë më të mbrojtur nga pasojat e traumës dhe zhvillimi i PTSD. Një rol shumë të rëndësishëm në mbrojtjen nga zhvillimi i PTSD si pasojë e traumës luajnë faktorët gjenetik dhe biologjik. Për shembull, madhësia e një zone të trurit që quhet hipokampus ndikon në mënyrën sesi ruhen kujtimet traumatike. Kujtimet e PTSD janë të ndryshme nga “kujtimet e zakonshme” pasi ato janë shumë më të gjalla dhe intensive duke bërë që të ndjeni sikur trauma po ndodh përsëri edhe pse mund të ketë shumë kohë që ka kaluar. Psikologët besojnë se mënyra sesi truri i kodon, ruan dhe i aktivizon kujtimet traumatike është faktor përcaktues se përse disa njerëz zhvillojnë PTSD pas një ngjarje traumatike. Sipas psikoterapistëve disa nga faktorët që e mbajnë aktive PTSD dhe nuk ju lënë që të shëroheni janë: kujtimet traumatike të papërpunuara, besimet rreth traumës dhe pasojave të saj dhe strategjitë përballuese jo të shëndetshme që përfshijnë shmangien.
Një nga arsyet më të rëndësishme për të kujtuar traumën dhe për të punuar me të është ulja e frikës që lidhet me ngjarjen traumatike. Kujtimet traumatike nuk janë në vetvete te rrezikshme, megjithëse mund të ndihen si të tilla. Nëse zgjidhni që të punoni me këto kujtime në një vend të sigurt, të shkruani për to me detaje, t’i thoni ato me zë të lartë, të vizatoni/pikturoni ngjarjen traumatike do të jetë shumë ndihmuese për ju në procesin e shërimit nga pasojat e traumës psikologjike. Përmes të gjitha strategjive të përmendura më sipër, ju do të pranoni që ngjarja traumatike ju ka ndodhur juve në të shkuarën por nuk po ndodh aktualisht. Gjithashtu, ajo ka lenë pasoja psikologjike tek ju por nuk përcakton atë që ju jeni.
Një nga mënyrat më të mira për të punuar me detajet e ngjarjes traumatike është që ta shkruani ngjarjen traumatike në letër me shkrim dore ose ta regjistroni veten duke e rrëfyer atë me zë të lartë dhe ta regjistroni. Ndërkohë që bëni njërin nga ushtrimet përgjigjuni këtyre pyetjeve:
Pasi ta keni shkruar letrën e ngjarjes traumatike lexojeni atë vazhdimisht në ditë të ndryshme dhe do të shikoni që gradualisht do të ndjeni më pak ankth. Gjithashtu, pasi ta keni regjistruar me zë dëgjojeni atë në ditë të ndryshme dhe do të shikoni që gradualisht do të ndjeni më pak ankth.
Teknika e DVD-së është një mënyrë shumë e mirë për të punuar me kujtimet traumatike. Kujtimet traumatike që ju shqetësojnë mund t’i vendosni si një film në mendjen tuaj. Mund të filloni ta shikoni “kujtimin traumatik” në pjesë të vogla duke e ndaluar dhe rifilluar si me telekomandë. Mund ta përshpejtoni apo ta ktheni pas kujtimin traumatik siç do të bënit me një film. Të gjitha këto veprime do ju japin një ndjesi zgjedhje dhe kontrolli të kujtimeve të ngjarjeve traumatike. Gjithashtu, ju mund të shtoni diçka në fillim të kujtimit traumatik ose në fund të tij për ta ndryshuar atë. Imagjinoni që jeni regjisor i ‘kujtimit traumatik’ dhe mund ta ndryshoni atë ashtu si një regjisor që ndryshon librin për të krijuar një film më të bukur dhe tërheqës. Bëjini kujtimet tuaja traumatike më tërheqëse dhe të bukua duke i transformuar!
Kujtoni ngjarjen traumatike që jeni lënduar, frikësuar apo tronditur. Mbyllni sytë dhe kujtoni momentin specifik më të fortë për ju. Imagjinoni sikur ky moment po ndodh tani duke u fokusuar tek shqisat. Kujtojeni momentin duke u foksuar në atë që shikoni, atë që dëgjoni, aromat, shijen dhe ndjesitë tuaja fizike. Më pas, imagjinoni veten ashtu sicc jeni tani; te fuqishëm, të sigurt dhe të shëndetshëm. Imagjinoni që vetja juaj e fuqishme hyn në ngjarjen traumatike dhe e kap për dore veten tuaj në të shkuarën. Largojeni veten tuaj nga vendi ku ka ndodhur ngjarja traumatike dhe thuaj me zë të lartë; “Jam këtu. Do të kujdesem unë për ty”.
Shkruani një letër ndaj personit që ju ka traumatizuar. Kur të shkruani letrën përpiquni që të jeni sa më specifikë për atë që ju ka shkaktuar personi dhe për mënyrën sesi ju ka lënduar. Lexojeni me zë duke e imagjinuar që personi e dëgjon. Lexojeni përsëri deri sa të lodheni dhe të mos ndjeni më dhimbje nga leximi. Më pas, vendoseni letrën në një sirtar. Merrni një letër tjetër dhe shkruani një “letër falenderimi” ndaj vetes për faktin që e ka përballuar dhe është rritur psikologjikisht nga ajo eksperiencë traumatike. Theksoni të gjitha gjërat që keni mësuar për forcën tuaj dhe lexojeni me zë këtë letër duke imagjinonuar sikur vetja juaj e dëgjon. Lexojeni vazhdimisht dhe përpiquni që të jeni në kontakt me forcën tuaj!
Zhvilloni një praktikë të përditshme që të vëzhgoni emocionet dhe ndjenjat tuaja. Zgjidhni një kohë të caktuar; para se të filloni që të hani, kur prisni në radhë ose në mëngjes kur lani dhëmbët. Merrni frymë ngadalë dhe pyesni veten: “Çfarë ndiej tani?”. Vëzhgoni trupin tuaj për ndjesi që lidhen me emocionet tuaja siç mund të jetë ngushtimi, shtrëngimi, gudulisja, kënaqësia apo dhimbja. Përpiquni që të identifikoni emocionin nga buron kjo ndjesi dhe përcaktojeni atë pa e gjykuar apo pa u përpjekur që ta ndryshoni. Thjesht vezhgojeni, kuptojeni dhe përjetojeni!
Pasi të zhvilloni aftësinë që të vëzhgoni ndjenjat dhe emocionet në kohë të zakonshme do të filloni që të vëzhgoni dhe kuptoni edhe emocionet e forta në ditë shumë të vështira për ju. Hapi i parë është që të distanconi veten nga situata ose ndërveprimi që ju provokon këto emocione të forta. Ndaloni për një çast dhe merrni frymë ngadalë duke vendosur dy duart rreth zonës së barkut. Filloni që të dalloni emocionin ose ndjesinë. Thuajeni me zë të lartë atë që po përjetoni. Përpiquni që ta përcaktoni zonën që është aktivizuar nga emocioni apo ndjesia. Vëzhgojeni atë me kuriozitet. Si është në trup? E ngrohtë apo e ftohtë? E butë apo e fortë? Ka djegie? Dhëmb? Vëzhgoni sesi ndyshon ajo nga çasti në çast. Emocionet janë të përkohshme, si dallgët e detit që ikin dhe vijnë!
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM 5®). American Psychiatric Pub.
Brewin, C. R., Gregory, J. D., Lipton, M., & Burgess, N. (2010). Intrusive images in psychological disorders: characteristics, neural mechanisms, and treatment implications. Psychological Review, 117(1), 210.
Brewin, C. R., Andrews, B., & Valentine, J. D. (2000). Meta-analysis of risk factors for posttraumatic stress disorder in trauma-exposed adults. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68(5), 748.
De Jongh, A., Resick, P. A., Zoellner, L. A., Van Minnen, A., Lee, C. W., Monson, C. M., … & Rauch, S. A. (2016). Critical analysis of the current treatment guidelines for complex PTSD in adults. Depression and Anxiety, 33(5), 359-369.
Ehlers, A., & Clark, D. M. (2000). A cognitive model of posttraumatic stress disorder. Behaviour Research and Therapy, 38(4), 319-345.
Williams, M. B., & Poijula, S. (2013). The PTSD workbook: Simple, effective techniques for overcoming traumatic stress symptoms. Oakland, CA: New Harbinger Publications, Inc.
Eger, Edith. (2020). The Gift: 12 Lessons to Save Your Life. Penguin Books Australia.
Robjant, K., & Fazel, M. (2010). The emerging evidence for narrative exposure therapy: A review. Clinical Psychology Review, 30(8), 1030-1039.
Watkins, L. E., Sprang, K. R., & Rothbaum, B. (2018). Treating PTSD: a review of evidence-based psychotherapy interventions. Frontiers in Behavioral Neuroscience, 12, 258.
Zalta, A. K., Gillihan, S. J., Fisher, A. J., Mintz, J., McLean, C. P., Yehuda, R., & Foa, E. B. (2014). Change in negative cognitions associated with PTSD predicts symptom reduction in prolonged exposure. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 82(1), 171.